Kolejny raz zapytano mnie o wersje i różnice między różnymi CRTC w Amstradach. Chodzi o układ grafiki. Tym razem postaram się wyczerpać temat by następnym razem już tylko podawać linka do tego wpisu.
Określa się je jedną cyferką od 0 do 4, ale ich kolejność nie odzwierciedla ich "lepszości", ani tego w jakich latach były produkowane. Te od 0 do 2 mają taki sam kształt i wielkość (podobną do Z80), i z lutownicą można je podmienić na inny z nich. Ze 3 i 4 tak się nie da bo są malutkie i mają nóżki dookoła (1.5x1.5cm w 3 / 1x1.5cm w 4). Te dwa są także zintegrowane z Gate Array w jednym chipie, a te starsze mają go osobno na płycie zwykle na podstawce podobnie jak procesor i mają podobne do niego rozmiary.
Gate Array był produkowany tylko przez Amstrada i jest tak zakręcony by trudno go było skopiować. Sporadycznie od czasu do czasu wycieka po parę sztuk z jakiegoś magazynu. Jego rola to rozdzielanie właściwych częstotliwości (branych z kwarcu), do różnych układów na płycie głównej oraz nadawanie pikselom kolorów. Co miesza ze sygnałem synchronizacji obrazu generowanym przez CRTC. Drugą rzeczą jaką robi CRTC to obliczanie adresu w pamięci ekranu dla każdej pikselowej linii, z której GA ma w danej chwili czytać dane.
Wszystkie 3 te starsze (osobne niezintegrowane) Gate Array mają paletę 27 kolorów i choć NIE RÓŻNIĄ SIĘ DZIAŁANIEM występują w trzech wersjach:
40007 - najstarsza, wymaga radiatora z blachy i ma inną kolejność nóżek niż pozostałe dwie, więc nie można jej z nimi podmieniać, zdarzają się też płyty główne z miejscami pod obie wersje, (tzn tą i drugą dla tych dwóch nowszych).
40008 - najrzadsza wersja, można zamienić na 40010 ale nie na 40007. (no chyba że masz płytę z miejscem na obie wersje).
40010 - najczęściej spotykana.
Te trzy wersje GA podobnie jak CRTC od 0 do 2 mogą się zdarzyć w różnych kombinacjach w każdym z modeli 464, 664 i 6128. Po prostu Amstrad montował takie jakie w danym momencie miał, lub w przypadku CTRC jakie udało mu się ostatnio taniej kupić. Bo są to scalaki produkowane przez wiele firm i stosowane w przeróżnych komputerach z różnymi procesorami, oraz w kartach CGA do PC.
Wersja 40226 jest zintegrowana z CRTC 4 i kilkoma mniejszymi scalakami i montowano je w 464LC i 6128LC, w latach 1988-89. Mają poszerzoną paletę do 4096 kolorów. Jednak nie wszystkie modele z tych lat to wersje LC. Ale przeciwnie do wcześniejszych tu da się rozpoznać bez włączania i bez rozkręcania kompa czy nasz egzemplarz to LC. Trzeba zajrzeć w szparę Expansion Port i jeśli najbliższy scalak jest duży NA PODSTAWCE (długi jak to złącze), to mamy zwykłe 27 kolorów, a jak w pobliżu jest scalak mniejszy niż Expansion Port, i widać na całej szerokości tego złącza czarny kabelek, to masz LC z 4096 kolorów.
Do Schneidera tak nie zajrzymy, ale i nie ma po co bo ta firma przestała "robić" CPC zanim LC się pojawiły.
Wersja 40489 jest zintegrowana z CRTC 3 i montowano je w tych białych 464PLUS i 6128PLUS w latach 1990-92, (Oraz w konsoli GX4000).
-------------------------------
Teraz o CRTC. Wymienię je w kolejności od najsłabszego do najbardziejszego. Ale wpierw zaznaczę wyraźnie że WSZYSTKIE GRY I UŻYTKI CHODZĄ TAK SAMO NA KAŻDYM CRTC od 0 do 2. Zwykle także na 3ce i 4ce. Choć zdarzają się wyjątki tzn gry i dema które korzystają i wymagają sprzętowych sprajtów lub skrolingu w CRTC 3 w CPC+. Oraz parę gier i programów graficznych które na 4ce w LC ujawnią obsługę poszerzonej palety kolorów, choć działają także na tych o mniejszych numerach.
Gorzej jest z demkami. Większość jest pisana na CRTC 0 - i to z kilku powodów. Po 1sze późniejsze modele LC i PLUS stanowią niewielką część wszystkich sprzedanych CPC, (choć często są w rękach ich największych miłośników).
To starsze demka, te które nie potrzebują sprzętowych sprajtów ani kolorów więcej niż 27, rozpoznają LC i PLUSy jako CRTC 0, bo są z nimi 100% zgodne. Egzemplarze z CRTC 0 produkowano najdłużej we wszystkich latach od 84 do 89. Natomiast 2ki zdarzały się raczej tylko w początku tego okresu, a 1ki pod jego koniec.
Większość demek testuje rodzaj CRTC na początku i wyświetla komunikat o tym jaki masz, a czasem nie pozwala pójść dalej, albo się wiesza zwłaszcza na 1kach. Oczywiście nie uruchomimy demek przeznaczonych na PLUSa (te białe obudowy), na starszych modelach. Ale sporo demek pisanych z myślą o 0ce działa też na 1ce i/lub 2ce, mimo że autor wcześniej tego nie testował. - Dobra zacznijmy wyliczankę....
(1)ka - a ściślej UM6845R firmy UMC. - Niestety jako jedyny CRTC nie generuje pewnych sygnałów zwrotnych na niektórych rejestrach, które program może śledzić i używać do zsynchronizowania ze sobą pewnych zadań dziejących się równocześnie na przerwaniach. Choć z niektórych źródeł wynika że potrafi podawać co się w nim w danej chwili dzieje ale w inny sposób niż w pozostałych CRTC. Niektórzy mają do niej sentyment, choć większość nie chce jej mieć.
W praktyce jeśli program jest pisany na 0, ale nie przerwie działania nawet na 1ce to objawia się to tym, że pewne fragmenty ekranu dziwnie mrugają albo są puste i jednocześnie słychać że muzyka dziwnie spowolniła (jakby się jąkała), bo nie trzyma tępa, (ale w inny sposób niż kiedy gra muza i czyta coś z dysku), a to jąkanie się muzyki jest zsynchronizowane z mruganiem ekranu. Tak jakby jakiś podprogram chwilę na coś czekał po czym mija kolejka i ruszy kawałek mignie czymś po czym znowu czeka. W starszych produkcjach zwykle nie zatrzymuje to programu a gdy efekt minie kolejny już wygląda w porządku. Z powodu braku tych sygnałów z 1ką nie działają też pistolety ani pióra świetlne, nawet na TV lub monitorze z kineskopem.
Jednak istnieje też garść demek (choć częściej intra niż dema), które działają tylko na 1ce, a na 0 i 2ce objawiają się podobnie jak to co pisałem przed chwilą, lub się wieszają. Stąd maniacy montują sobie jednocześnie CRTC 0 i 1kę jedną na drugim, z przełącznikiem na nóżce z voltami. (rzadziej 2kę i 1kę razem).
Tylko błagam nie pytajcie mnie które demka chodzą tylko na 1ce. Nie chce mi się tego szukać, a tym bardziej testować. Zresztą niektóre emulatory nawet ustawione na 1kę, puszczają demka które czytam że na 1ce nie powinny chodzić. Jakby co przestawiam opcję w emulcu lub puszczam to na YouTube.
Stąd nie zapamiętuję co na czym nie chodzi. Wiem tylko że demka grupy 'Semilanceata' nie chcą działać na emulatorach tylko pokazują jęzor i każą ci kupić prawdziwego CPC. To pamiętam bo to mnie boli.
tzn. bolało póki nie znalazłem ich na YT.
(2)ka - MC6845 od Motoroli - Ta od CRTC 0 różni się tylko nieco timingami, stąd nie raz programy testujące rozpoznają go jako 0, nic się nie wiesza a jedynie w demkach pisanych na 0 sporadycznie brakuje na ekranie jakiegoś drobiazgu, czego nie zauważysz no chyba że wcześniej widziałeś to wiele razy na 0 i pamiętasz tam każdy piksel. Ja przed laty miałem właśnie 2kę.
Co jest mniej przykre dla demkowego oglądacza niż posiadanie 1ki. Choć bywa że autor nie zna nikogo z 2ką i nawet nie wie że jego praca działa także na niej. I piszą na forach że to działa tylko na 0. Choć to nieprawda.
(0) - HD6845S od Hitachi lub UM6845 od UMC (nie mylić z UM6845R tego samego producenta) - Jak wspominałem to najczęściej spotykana wersja CRTC. Większość demek jest pisana a przynajmniej testowana właśnie na nią. Wszystko co na niej chodzi działa też identycznie na 3 i 4. A na ogół także na 2ce, choć w niej sporadycznie brakuje np jakiegoś paseczka który skacze w rytm muzyki. Gorzej na 1ce gdzie znikają i/lub mrugają całe połacie ekranu i jąka się muzyka co wygląda kiepsko o ile wogóle wygląda.
(4)ka - 40226 od Amstrada, zwana też PreASIC lub mały ASIC - Starsze produkcje działają na niej jak na CRTC 0. Nowsze bywa że potrafią skorzystać w nim z lepszej palety kolorów.
Marzę o tym by dorwać takiego 6128 LC za sto funciaków bez monitora. Mógłby nawet nie mieć zasilacza ani stacji.
Ciekawostką jest że firma Amstrad wcale się nie chwaliła że w 1988 wprowadziła je do produkcji i że miały więcej kolorów. Wieść niesie że można je uszkodzić niewłaściwą kombinacją parametrów w nowych rejestrach. Stąd firma ukryła nowe walory które odblokowują się dopiero po wysłaniu to pewnych rejestrów właściwej sekwencji kodów. I czekali czy ktoś zgłosi uszkodzenie spowodowane przypadkowym odblokowaniem i wysłaniem zabójczej mieszanki parametrów w nowych rejestrach. Ale nikt nie zgłosił. Baaa o tym że zrobili taki numer użytkownicy dowiedzieli się 2 lata później po tym jak pojawiły się PLUSy tym razem zapowiadane w zachodniej Amstradowej prasie z wielką pompą. Okazało się że wczesne programy testujące czy są uruchomione na PLUSie z 3ką pisane przez scenowców, dawały odpowiedź twierdzącą także w modelach LC z 4ką i odblokowywały w nich poszerzoną paletę, choć nie widziały w nich sprajtów. Jednocześnie z 4ką były produkowane 1ki i 0ra. 4ki były i są rzadsze, zresztą do dziś nie każdy Amstradowiec jest świadom istnienia takiej wersji komputera a nawet jak czytał to nie zetkną się z nim osobiście.
(3)ka - 40489 od Amstrada, zwany też duży ASIC lub po prostu ASIC przez tych co nie słyszeli o modelach z małym - Ten scalak to obiekt westchnień i marzeń wielu Amstradowców. Nie dość że kolorów ma więcej niż inne 8bit, więcej niż EGA czy starsze ST, za to tyle samo co Amiga, to jeszcze sprajty lepsze niż w NESie, C64 czy MSXie. Nie 4 jak w Atarce nie 8 jak w Komodzie, ale aż 16 sprajtów i to nie w mono czy w 3ech kolorach ale aż w 15tu. Och Ach
W dodatku w innych niż tło, a przecież jest z czego wybierać. 16x16 pikseli. Oki to mniej niż C64 (24x21mono lub 12x21 w 3kol) Ale tu są kolorowsze i jest ich 16 a nie 8.
To nie koniec, jeszcze dźwięk jest tu na DMA w tym nie tylko po parę kanałów, ale sample 8bit mono lub 4bit stereo. I to sprzętowo bez obciążania procka. Klękajcie narody.
A wracając do rzeczywistości, to jak rozpoznać przed zakupem czy w starym CPC jest 1, 2, 0 czy 4. O 4ce pisałem ale to się uda tylko gdy mamy go w łapkach. Pozostałe kupowane z neta to loteria. Może uda się namówić właściciela na rozkręcenie komputera by przeczytać nr na scalaku, albo skołować jeszcze przed jego kupnem komputera dysk z demkiem, które nam powie o ile się pofatygujemy a stacja jest sprawna, co to za wersja CRTC.
np. Demko Voyage93 czytelnie pokazuje na początku w obrazku jaki scalaczek rozpoznał, jednak w przypadku 2ki uruchamiane raz za razem czasem widzi 2kę a czasem 0. Dalej w menu z Porsche (Return przełącza między nim a planetami), i te pionowe paseczki na dole w ciepłych kolorach, nie są widoczne na 2ce. Co zauważyłem dopiero po latach.
Inne demka na ogół testują to dyskretnie i komunikują to tylko jak znajdą 1kę. Co rzadko kiedy widywałem, więc nie pomnę co to za demka.
Jakby co to stosunkowo łatwo sobie kupić innego (czyt.ZERO) CRTC i dolutować. Może mnie też to kiedyś czeka, gdy zawitam za ileś lat do PL po mojego CPC. Bo w tym co tam na mnie czeka mam 1kę.